Door de stijgende energieprijzen zijn veel huishoudens in de problemen gekomen, schrijft Meike Bokhorst. De energietoeslag en het aangekondigde prijsplafond bieden tijdelijk enig soelaas, maar geen structurele oplossing.[1]
Een geïsoleerd huis en toegang tot duurzame energie is voor mensen met weinig inkomen onbereikbaar. Ze zijn afhankelijk van de corporatie of de huisbaas en er zijn weinig gemeentelijke voorzieningen beschikbaar. Er ontstaan ook grote verschillen tussen gemeenten. Sommige gemeenten bieden alleen voorlichting en andere gemeenten bieden ook klushulp en extra inkomensondersteuning. Dat staat in het rapport van de Nationale ombudsman Ongelijke toegang tot de energietransitie. Laagdrempeliger toegang tot de voorzieningen.
Energiearmoede
De stijging van de gasprijs maakt het wonen in slecht geïsoleerde huizen steeds duurder. Het is moeilijk voor veel mensen om uit eigen beweging de woning te isoleren en niet iedereen kan investeren in duurzame energie. Lang niet iedereen weet de weg naar gemeentelijke subsidiepotten te vinden. TNO heeft onderzocht dat ruim een half miljoen huishoudens kampen met energiearmoede.[2] Dat is 7 procent van het totaal aantal huishoudens, waarvan driekwart in corporatiewoningen woont, een achtste in de koopsector en een achtste in de particuliere verhuur.
‘Zo’n 4 miljoen mensen kunnen niet hun eigen huis verduurzamen’
Energiearmoede raakt huishoudens die wonen in huizen die niet goed geïsoleerd zijn, die hoge energiekosten en een laag inkomen hebben. Als hun energiecontract afloopt krijgen ze vaak te maken met aanzienlijke kostenstijging. Zo’n 4 miljoen mensen zijn niet in staat om zelf hun eigen huis te verduurzamen. Vooral in Noordoost-Nederland hebben mensen te maken met energiearmoede.[3]
Het Centraal Planbureau (CPB) heeft gekeken naar de aanhoudende stijging van de prijzen van energie, brandstof en boodschappen en concludeert dat tot 1,2 miljoen huishoudens in de problemen kunnen komen.[4] In de Stresstest kosten van het levensonderhoud, gepubliceerd op 9 juni 2022, staat onder meer dat tussen de 9 en 15 procent van alle huishoudens in Nederland in de problemen kan komen. Dit geeft aan dat energiearmoede in het grotere geheel van armoedeproblematiek een aanzienlijk probleem is, dat mogelijk nog groter kan worden in de komende periode.
Oplossingen alleen op korte termijn
Via de gemeenten reikt de overheid vooral zeer korte termijnoplossingen aan, zoals de energietoeslagen en vouchers voor kleine energiebesparende maatregelen. Structurele oplossingen voor grootschalig isoleren en verduurzamen zijn zeker voor veel huurders en arme huiseigenaren pas op de middellange termijn mogelijk. Alle burgers moeten uiteindelijk de energietransitie doorlopen en de overgang maken van het gebruik van fossiele energie naar energie uit hernieuwbare bronnen. Uit evaluatie van het subsidiebeleid blijkt dat voorzieningen voor de energietransitie, zoals leningen en subsidies voor warmtepompen en zonnepanelen, vooral de rijkere voorlopers in de energietransitie bereiken, maar niet de achterhoede van huishoudens in energiearmoede.[5]
‘Er zijn snel structurele oplossingen nodig voor burgers in de knel’
Vandaar dat de Nationale ombudsman in de reflectie Sociale minima in de knel aandacht vraagt voor laagdrempelige toegang tot voorzieningen voor de energietransitie voor alle burgers.[6] De Nationale ombudsman maakt zich in het rapport Ongelijke toegang tot de energietransitie zorgen om deze huishoudens, die in de kou blijven staan en niet laagdrempelig bij hun gemeente terecht kunnen. De vraag in dit artikel luidt hoe gemeenten de toegang tot voorzieningen voor de energietransitie kunnen verbeteren voor alle huishoudens.
Laagdrempeliger voorzieningen voor alle huishoudens
Op de korte termijn helpt de overheid de huishoudens met energiearmoede door inkomensondersteuning in de vorm van energietoeslagen en een prijsplafond op een gemiddeld gebruik van gas en elektriciteit. Op de langere termijn is er het collectieve doel om over te stappen op duurzame energie, zijn er middelen beschikbaar gesteld en plannen in de maak om wijken van het gas af te laten gaan. In de tussenliggende periode zijn er snel structurele oplossingen nodig voor burgers in de knel. Dat betekent dat maatregelen nodig zijn om woningen energiezuiniger te maken.
‘Gemeenten bereiken de burgers niet die voorzieningen het meest nodig hebben’
De overheid heeft een breed scala van instrumenten om burgers daarbij te helpen. Zo zijn er subsidies om woningen te verduurzamen, bieden gemeenten praktische hulp aan in de vorm van energiecoaches en praktische hulpmiddelen zoals tochtstrips en zuinige lampen, en is er een grote informatiecampagne. In de praktijk zien we echter dat de gemeenten niet de burgers bereiken die de voorzieningen het meest nodig hebben om hun huis energiezuiniger te maken. Gemeenten weten ook niet goed of zij met hun voorzieningen alle doelgroepen bereiken, omdat ze hun aanpak niet of nauwelijks evalueren.
‘Gemeenten kunnen van elkaar leren hoe ze de meest kwetsbare groepen kunnen bereiken’
We zien verschillen in de aanpak van gemeenten. Zo zijn er gemeenten die proactief handelen door huis-aan-huis advies te geven. Arnhemmers die de energierekening niet kunnen betalen extra krijgen inkomensondersteuning van 250 euro, in de vorm van een wintertoeslag vanuit een lokaal energiearmoedefonds van 10 miljoen euro.[7] Andere gemeenten bieden vooral hulp aan via een website. Soms is die informatie geschreven op een manier die voor de meeste mensen goed te begrijpen is, maar dat is niet altijd het geval. Wij zien daarin ook kansen voor gemeenten om te leren van elkaar en op die manier ook de meest kwetsbare groepen te bereiken. Het fysieke domein van de energievoorzieningen werkt aanbodgedreven en lange termijn gericht. Het sociale domein van het welzijnswerk werkt vanuit de sociale behoeften van burgers in nood. Gemeenten zouden de samenwerking tussen deze professionals kunnen stimuleren zodat burgers die het nodig hebben een passend aanbod krijgen om hun woningen te verduurzamen.
Symptoombestrijding
Gemeenten moeten zorgen dat voorzieningen voor de energietransitie alle burgers in gelijke mate bereiken. Nu zijn subsidievoorzieningen vaak beter toegankelijk voor vermogende huiseigenaren dan voor huurders met weinig middelen, kennis en vaardigheden. Veel subsidies en leningen veronderstellen dat mensen de middelen hebben om investeringen voor te financieren. Dat is voor veel mensen niet mogelijk. Veel beleidsaandacht is op dit moment gericht op compensatiemaatregelen. Dat is echter symptoombestrijding en geen oplossing voor de lange termijn. Het kan zelfs prikkels om te gaan verduurzamen verminderen. Het is noodzakelijk om zo snel en grootschalig mogelijk slecht geïsoleerde én geventileerde woningen aan te pakken.
‘We moeten meer inzicht krijgen in de effectiviteit van beleid’
Gemeenten hebben daarvoor inzicht nodig in de samenstelling van het woningbestand en moeten weten welke inwoners het meest kwetsbaar zijn. Daardoor kan de gemeente prioriteiten stellen en ook gericht proactief hulp bieden. Een aantal gemeenten is hier al mee aan de slag en hun ervaringen kunnen nuttig zijn voor andere gemeenten. Het is daarom ook belangrijk om meer inzicht te krijgen in de effectiviteit van beleid en de mate waarin de voorzieningen de doelgroepen bereiken. Evaluaties en voortgangsrapportages kunnen helpen om te achterhalen welke burgers in welke wijken wel en niet zijn bereikt.
Voetnoten
[1] Zie ook VNG (2022) Standpunt debat energietoeslag, 7 juli. https://vng.nl/nieuws/standpunt-debat-energietoeslag-structurele-oplossing-nodig
[2] www.tno.nl/nl/over-tno/nieuws/2021/9/tno-brengt-energiearmoede-gedetailleerd-in-kaart/. TNO (2021). De feiten over energiearmoede in Nederland: Inzicht op nationaal en lokaal niveau.
[3] https://energiearmoede.tno.nl/
[4] CPB, 9 juni 2022, ‘Stresstest kosten van levensonderhoud’: www.cpb.nl/stresstest-kosten-van-levensonderhoud#
[5] TNO (2021). Evaluatie van de Subsidieregeling energiebesparing eigen huis 2016-2020.
[6] Nationale ombudsman (2022) Sociale minima in de knel. p. 11-12.
[7] Arnhems Coalitieakkoord 2022-2026, p. 20. Zie ook: www.arnhem.nl/Inwoners/werk_en_inkomen/bijzondere_bijstand/Voorzieningen_bij_een_laag_inkomen/Extra_energietoeslag_voor_lagere_inkomens
