Het economische systeem waarop de wereld draait, loopt vast. We worden daar keihard mee geconfronteerd: de klimaatcrisis, de ecologische crisis, de biodiversiteitscrisis, de groeiende ongelijkheid tussen rijk en arm. Het is tijd voor een nieuw sociaal contract, betoogt Patrick Huntjens: een Natuurlijk Sociaal Contract.
Het huidige sociale contract en bijbehorende economische systeem is gericht op individualisme, materialisme, kortetermijndenken en de vrije markt. Met een aantal onwenselijke gevolgen. Door de focus op winstmaximalisatie en door de winner takes all-mentaliteit is de ongelijkheid gegroeid. De vrije markt heeft onze samenleving in een marktsamenleving veranderd waarin burgers vaak slechts als consumenten worden beschouwd. Waarin doorgeschoten individualisme ervoor zorgt dat burgers geen verantwoordelijkheid meer voelen voor hun sociale en natuurlijke leefomgeving.
Dat is de échte existentiële crisis: we worden als samenleving in de houdgreep gehouden door een systeem gericht op economische groei en een blind geloof dat we met marktwerking en technologische innovatie alles kunnen oplossen. Dat is een gevaarlijke miskenning van de realiteit waarin we ons bevinden. Het brengt ons zeker niet op het pad naar een eerlijker samenleving en een balans met de natuur. Daar hebben we een nieuw sociaal contract voor nodig: het Natuurlijk Sociaal Contract.
Eerlijker en socialer
Het Natuurlijk Sociaal Contract biedt zicht op een duurzame, gezonde en eerlijke samenleving. In de eerste plaats biedt een Natuurlijk Sociaal Contract perspectief als verbindend verhaal waaraan je als burger wilt bijdragen. Het doel is een samenleving die humaner en eerlijker is en ook regeneratief in plaats van destructief voor mens en natuur. Een eerlijker en meer sociale samenleving met zinvol werk, een meeregerend parlement en een overheid die burgers daadwerkelijk hoort en met hen rekening houdt. In plaats van een overheid die tegenover de burger staat, zoals we in de toeslagenaffaire zagen.
‘Een egocentrisch wereldbeeld is niet langer houdbaar’
Ten tweede gaat een Natuurlijk Sociaal Contract over een paradigmaverandering. Een verandering die nodig is om met deze systeemcrisis te kunnen omgaan. Dat is een noodzakelijke koerswijziging, omdat we in het verleden verkeerde afslagen hebben genomen. Sinds de Verlichting zijn we onszelf gaan beschouwen als superieur ten opzichte van de natuur, terwijl we daar feitelijk gewoon onderdeel van zijn. Hierdoor zijn we in een relatiecrisis tussen mens en natuur terechtgekomen. Ik pleit daarom voor een ecocentrisch wereldbeeld, in plaats van een egocentrisch wereldbeeld, waar alles is ingericht op het exclusieve recht van de mens. Dat is niet meer houdbaar.
Het mensbeeld aanpassen
We moeten onszelf gaan zien als homo ecologicus, oftewel homo florens (de bloeiende mens), in plaats van als homo economicus. Mensen zijn namelijk verweven in een web van afhankelijkheden, net zoals alles in de natuur. De mens is als een groepsdier. Voor onze overleving hebben we kwaliteiten ontwikkeld als solidariteit, wederkerigheid, co-creatie en samenwerking.
Werken met die kwaliteiten geeft ons energie. Een mens is niet alleen rationeel, zoals het incomplete mensbeeld van de homo economicus suggereert, maar verhoudt zich ook tot zichzelf (door intrinsieke motivaties, normen en waarden, geloof en spiritualiteit), en tot de sociale en natuurlijke leefomgeving. Het hele economische systeem is nu nog volledig ingericht op de homo economicus. We beschouwen onszelf bijna niet meer als buren of medeburgers, maar bijna alleen maar als consument: wat koop ik in de winkel, waar ga ik op vakantie? Hoe ben ik bezig om mijn eigen behoeftes te bevredigen? Het consumentisme wordt gevoed door de manier hoe we nu de samenleving hebben ingericht.
De basis van onze samenleving
Wat is eigenlijk de basis van het Natuurlijk Sociaal Contract? Sociale contractvorming vindt plaats op verschillende schaalniveaus, in uiteenlopende context. Een sociaal contract is het geheel aan geschreven en ongeschreven regels waarmee we onze samenleving ordenen. Het zijn de afspraken die de burger heeft met de overheid; die regelt de zaken die je in je eentje niet kunt regelen. Het gaat onder meer om infrastructuur, voedselzekerheid, rechtspraak, onderwijs en gezondheidszorg. Dat we afspreken dat als we 112 bellen, de brandweer, de politie of een ziekenauto komt. De keuzes die we maken om zaken te regelen die we als individu niet geregeld kunnen krijgen, die samen de basis van onze moderne samenleving en democratie vormen.
‘Tot dusver wordt miskend dat we een systeemverandering nodig hebben’
Op internationaal niveau zien we met de Europese Green Deal, de Sustainable Development Goals en het Klimaatakkoord van Parijs stappen in de goede richting, maar we zijn er nog niet. Dit zijn weliswaar belangrijke mijlpalen van een koersverandering, maar geen blauwdruk van hoe een Natuurlijk Sociaal Contract eruit zou kunnen zien. Deze voorbeelden blijven nog te veel steken op het neoliberale dogma: het geloof dat we het met economische groei, marktwerking en technologie wel kunnen oplossen. Dat is een gevaarlijke miskenning van de systeemverandering die noodzakelijk is.
Andere blik op stikstofproblematiek
Een transitie komt pas echt op gang wanneer er een levensvatbaar alternatief is voor het bestaande systeem. In de landbouw is dat al zichtbaar: er is een alternatief en duurzaam systeem dat snel groeit, maar nog niet mainstream is. Denk aan natuurinclusieve en biologische boeren, kringloopboeren, agro-ecologische boeren, voedselbosbouwers, en modellen waarbij de relatie tussen burger, boer en natuur wordt hersteld, zoals gemeenschapslandbouw, Herenboeren, Burgerboerderijen en Land van Ons-achtige initiatieven. Dit is het nieuwe landbouw- en voedselsysteem dat een duurzaam, gezond en eerlijk toekomstperspectief biedt, niet alleen voor de boeren, maar ook voor de samenleving.
‘Er zijn meer groene boeren dan boeren die protesteren’
Maar het oude paradigma hangt er nog als een schaduw overheen. Boeren die het anders willen doen, lopen vaak tegen obstakels aan bij de overheid, banken en ketenpartijen die nog vastzitten in het oude denken. Dat is goed zichtbaar bij de landbouw- en voedseltransitie die voor veel ophef zorgt door het stikstofbesluit. Door alleen te luisteren naar de boeren die de hakken in het zand zetten, doe je geen recht aan de grote groep boeren die wel vooruit willen. Het is heel zuur voor die boeren die al 10 jaar laten zien dat het ook anders kan.
Omarmen en vooruithelpen
Deze groene boeren zijn in de meerderheid ten opzichte van de achterban van de boerenprotesten die nu alle aandacht opeist. Zij bieden daadwerkelijk een oplossing, een realistisch toekomstperspectief voor een duurzaam en eerlijk voedselsysteem. Juist deze groene boeren zouden door de overheid en samenleving omarmd moeten worden en vooruitgeholpen. Een belangrijk obstakel is dat spelers die groot zijn geworden dankzij het bestaande economische systeem, zoals veevoerbedrijven, slachthuizen, kunstmestleveranciers, pesticidefabrikanten en andere ketenpartijen, er alles aan zullen doen om hun eigen belangen, en dus het huidige onduurzame, ongezonde en oneerlijke systeem in stand te houden omdat ze anders hun verdienmodel in gevaar zien komen. Het is maar de vraag welke oplossingen voor een systeemverandering deze bedrijven kunnen en willen aandragen zonder hun eigen bestaansrecht te ondermijnen. De politiek en samenleving moeten in ieder geval de deuren wagenwijd openzetten voor oplossingen die worden aangedragen door nieuwe en vernieuwende spelers.
‘Voor elke transitie zijn er veel draaiknoppen die met elkaar samenhangen’
Om de voedseltransitie te laten slagen zijn veel andere partijen nodig: supermarkten, banken, duurzame beleggers, overheden, kennisinstellingen, onderwijs, ngo’s en eco-bewuste burgers die op allerlei manieren een bijdrage kunnen leveren. Om eco-bewustzijn te stimuleren is een belangrijke rol weggelegd voor certificering en eerlijke beprijzing, terwijl de markt gecorrigeerd kan worden door bijvoorbeeld belasting te heffen op onduurzame, ongezonde en oneerlijke producten en diensten, en minder belasting op het tegenovergestelde, zodat een duurzame en gezonde leefstijl voor iedereen mogelijk wordt gemaakt. Voor elke transitie zijn er veel draaiknoppen die met elkaar samenhangen en die de transitie kunnen tegenhouden of versnellen. We moeten deze draaiknoppen identificeren en vertalen naar handelingsperspectief voor partijen in de praktijk. Dat is de kern van de praktijkgerichte onderzoeksprojecten van Hogeschool Inholland, zoals het onderzoek Sociale Innovaties in het Groene Domein.
‘We staan als samenleving te weinig stil bij onze huidige manier van leven’
Als de ambities van het Nationaal Programma Landelijk Gebied – inclusief stikstofdoelen – gerealiseerd kunnen worden is dat een belangrijke stap in de noodzakelijke systeemverandering. Daarbij kan juist worden gewerkt aan maatschappelijke en meervoudige waardecreatie waarin boeren een eerlijke beloning krijgen voor duurzame voedselproductie in combinatie met landschapsbeheer, biodiversiteitsherstel en een betere bodem- en waterkwaliteit. Meervoudige waardecreatie wordt vooral mogelijk wanneer deeltransities in samenhang worden gezien binnen een integrale en gebiedsgerichte aanpak. Daar richt ons onderzoek zich op, zoals in het NWA-onderzoek Transitie naar een Duurzaam Voedselsysteem, en het SIA-project Gebiedsgerichte kansen voor Natuurinclusieve Landbouw.
Via collectieve gedragsverandering naar systeemverandering
Een verandering in mindset is belangrijk om een nieuw natuurlijk sociaal contract vorm te geven. We staan als samenleving te weinig stil bij de gevolgen van onze huidige manier van leven, van ons consumptiegedrag. De grote fossiele bedrijven, het agrarische grootkapitaal en de techreuzen zijn groot geworden dankzij dit consumeren. We zullen dus collectief ons gedrag moeten veranderen. Maar dat gaat niet gebeuren als het systeem eromheen niet verandert.
‘Overal in de samenleving is ander leiderschap nodig’
Nederlanders zien tussen de 250 en 5000 advertenties per dag. Op straat, in de supermarkt, op televisie, en vooral online. De techgiganten zijn groot geworden door deze reclameopbrengsten. We worden gestimuleerd om zoveel mogelijk te consumeren, zonder rekenschap te geven aan de wereldwijde gevolgen hiervan. Als iedere wereldburger deze westerse leefstijl zou hebben, zouden we volgens sommige berekeningen drie aardbollen nodig hebben om daarin te voorzien. Dat is niet vol te houden. We worden nu keihard geconfronteerd met de gevolgen hiervan, zoals de overstromingen in Limburg vorig jaar, en de bosbranden en hittegolven in grote delen van Europa afgelopen zomer. Ook de historische lage rivierstanden waardoor de industrie, drinkwatervoorziening en elektriciteitsvoorziening in gevaar komen, zijn gevolgen van onze leefstijl.
Nieuw leiderschap
Overal in de samenleving is ander leiderschap nodig. Mensen die zich afvragen of ze het bestaande systeem in stand aan het houden zijn, of werken aan een nieuw systeem. Er zijn veel kleine en grote draaiknoppen om het systeem te veranderen, en diegenen die aan de knoppen zit moet zich afvragen: in hoeverre is mijn handelen onderdeel van het probleem, of onderdeel van de oplossing? Binnen de overheid is ander leiderschap nodig bij de politiek, die een aantal noodzakelijke koersveranderingen in gang moet zetten, die toekomstperspectief moet bieden, en een verbindend verhaal waaraan je als burger graag wil bijdragen. Een samenleving die humaner, socialer en eerlijker is. Een samenleving die regeneratief is in plaats van destructief voor mens, dier en natuur. Dat is niet een overheid die de vrije markteconomie als eerste prioriteit heeft, maar een overheid die burgers letterlijk hoort en rekening met hen houdt, en niet zoals gebeurde bij de toeslagenaffaire. Dat is de essentie van een sociaal contract, zoals ook in onze Grondwet staat.
‘Het neoliberale dogma loopt op zijn eind’
Binnen de overheid zie ik gelukkig veel ambtenaren binnen gemeenten, waterschappen, provincies en ministeries die vooruit willen. Die zien dat systeemverandering noodzakelijk is. Dat het neoliberale dogma op zijn einde loopt. Dit zijn de mensen die beleidsvoorstellen voor de lange termijn moeten ontwikkelen, ter compensatie van korte termijn politiek.
‘De grootste verandering zal van het collectief moeten komen’
Ook als ‘gewone’ burgers kunnen we gelukkig op vele manieren bijdragen aan de omslag naar een nieuw natuurlijk sociaal contract. Door zelf te bedenken wat we zien als een wenkend toekomstperspectief en hoe we daaraan kunnen bijdragen. Die bijdrage ziet er voor iedereen anders uit, en hangt natuurlijk ook van de sociaaleconomische context af. Maar ook mensen met een kleine beurs kunnen meedoen: aan stadstuinbouw, of door voedsel te kopen in de korte keten. En dat hoeft niet per se duurder te zijn. Het kan zelfs besparing opleveren.
Er zijn tig manieren om bij te dragen aan systeemverandering. Door bijvoorbeeld samen te werken aan de verduurzaming van je eigen buurt, meewerken aan de kringloop of het delen van producten en diensten, het opzetten van burgerinitiatieven, collectieven en coöperaties voor duurzame energie- of voedselproductie, of lidmaatschap van een natuurvereniging, en uiteraard je eigen consumptiegedrag. De grootste verandering op weg naar systeemverandering zal van het collectief moeten komen. Door sociale innovatie en verbindende actie. We zijn samen geen druppel op een gloeiende plaat, maar een regenbui.
*Meer weten over dit onderwerp? Luister dan de podcast van Hogeschool InHolland met Patrick Huntjens.
