Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) opent dinsdag 9 juli aanstaande de online tentoonstelling ‘Verzelfstandiging van overheidstaken: organisaties op afstand’, met Marjanne Sint als curator. Van dichtbij maakte Sint begin jaren ‘90 mee hoe het aantal zbo’s en agentschappen in de vorige decennia was gestegen. Ook zag ze hoe de relatie tussen de zelfstandige organen en de moederorganisaties wisselend losser en nauwer werd. Platform O sprak met haar over de meest kenmerkende ontwikkelingen en trends door de jaren heen.
Marjanne Sint is oud-SG van het ministerie van VROM en oud-directeur Interbestuurlijke Betrekkingen en Informatievoorziening van het ministerie van BZK. In 1994 zat zij de commissie Sint voor, die de kaders voor de verzelfstandiging van bestuursorganen verkende. De aanbevelingen van de commissie brachten een meer systematische kijk op zbo’s en agentschappen en hun relatie tot het moederdepartement.
Volgens Sint zijn er drie manieren om eenheden ‘op afstand’ te zetten. ‘De eerste is het simpelweg privatiseren van overheidstaken: een instelling ontleent zijn positie aan de werking van concurrentie op de markt. De tweede is een vorm van externe verzelfstandiging waarbij een instelling een (wettelijk) opgedragen bestuurlijke opdracht uitvoert. In dit geval spreken we van een zelfstandig bestuursorgaan, oftewel een zbo. De laatste is een vorm van interne verzelfstandiging. Hier is de instelling ondergeschikt aan de minister, die rechtstreeks de positie van de verzelfstandigde eenheid bepaalt.’
Lange tijd bestonden er nauwelijks kaders om te toetsen welk type verzelfstandiging bij welke situatie paste, aldus Sint. ‘Er werd vaak veel aandacht besteed aan het op afstand zetten van de uitvoering van overheidsbeleid, maar als de vorm eenmaal gekozen was, maar weinig aan de sturingsrelatie en de instrumenten. Er was wel een focus op de begrenzing van de ministeriële verantwoordelijkheid, maar niet op de vraag hoe men in de loop van de tijd kan blijven toetsen hoe deze relatie standhoudt en of deze relatie nog wel efficiënt in elkaar steekt.’
Lat-relatie
Zoals gezegd, ontwikkelde de commissie Sint een meer systematische kijk op de relatie tussen het aansturende orgaan en de verzelfstandigde instelling. Sint: ‘De Kaderwet uit 2007 stelde vervolgens dat het mogelijk moet blijven dat de minister via algemene beleidsregels een kader stelt of bijstelt waarbinnen de taakuitoefening door het zelfstandig bestuursorgaan moet plaatsvinden. Daarbinnen behoudt het zelfstandig bestuursorgaan vaak de ruimte om de taak naar eigen inzicht uit te oefenen.’
‘De balans tussen efficiënte uitvoering en een constant besef van het dienen van een publiek doel is van cruciaal belang’
Sint benadrukt het belang van het koesteren van de lat-relatie met het moederdepartement. ‘Verzelfstandiging mag niet betekenen dat men het besef loslaat dat de verzelfstandigde organisatie publieke taken uitoefent en dus een maatschappelijk doel dient. Dit besef moet bij uitstek in de top van de verzelfstandigde organisatie aanwezig zijn. Aan de hand van de volgende vraag kan de samenwerkingsvorm constant worden geëvalueerd: is de organisatie op afstand nog steeds de beste manier om de publieke belangen te realiseren? Als het antwoord nee is, kan dat betekenen dat de uitvoeringsorganisatie weer onder de vleugels van de moederorganisatie wordt teruggebracht.’
Sint trekt drie lessen uit de pogingen die in de afgelopen tientallen jaren zijn gedaan om verzelfstandiging goed te regelen. ‘De eerste? Expliciteer de redenen van verzelfstandiging en objectiveer ze. Blijf de vraag stellen waarom eigenlijk tot deze vorm is overgegaan. Organiseer de sturing vervolgens systematisch. Zet de verbinding tussen het moederdepartement en het zelfstandig orgaan helder uiteen. Blijf deze tenslotte stelselmatig evalueren. Is dit nog steeds de juiste vorm in de juiste situatie? Daarbij is een mooie balans tussen een efficiënte uitvoering en een constant besef van het dienen van een publiek doel van cruciaal belang.’
Wil je meer te weten komen over de verzelfstandiging van overheidsdiensten door de jaren heen? Kom dan naar de opening van de online tentoonstelling ‘Verzelfstandiging van overheidstaken: organisaties op afstand’ bij het ministerie van BZK. Klik hier voor meer informatie over het programma en om je aan te melden.
