Commissie sociaal minimum doet basisinkomen ten onrechte af als onrealistisch

De Commissie sociaal minimum noemt in haar tweede rapport Een zeker bestaan; naar een toekomstbestendig stelsel van het sociaal minimum[1] de idee van een basisinkomen ‘de ultieme variant van een eenvoudig en begrijpelijk alternatief voor de bijstand’. Maar de commissie wijst dit idee vervolgens af omdat zo’n regeling (lees: basisinkomen) te sober is, ofwel ten koste gaat van onhoudbare overheidsfinanciën omdat de regeling te duur is. Die conclusie is naar mijn mening onterecht en prematuur.

In haar rapport doet de commissie de aanbeveling om een voorspelbaar en toegankelijk stelsel van het sociaal minimum te ontwikkelen, dat een toereikend inkomen biedt en dat uitvoerbaar en houdbaar is. In het licht van deze belangrijke aanbeveling zou je verwachten, dat de idee van een universeel en onvoorwaardelijk basisinkomen op het sociaal minimumniveau, op zijn financiële consequenties zou zijn doorgerekend. Immers de commissie kreeg juist als opdracht om onderzoek te doen naar mogelijke scenario’s, hoe de systematiek van het sociaal minimum beter kan aansluiten op wat de diverse huishoudtypes nodig hebben om van rond te komen.[2]

Neerbuigend
Een universeel en onvoorwaardelijk basisinkomen voldoet aan de meeste criteria die de commissie in haar aanbeveling stelt. De commissie merkt evenwel op dat het scenario van een voldoende basisinkomen niet strookt met de eis van ’houdbare overheidsfinanciën’. En dan te bedenken dat alleen al in het Nederlands taalgebied inmiddels 46 boeken en een ongelooflijke hoeveelheid artikelen over de verschillende varianten van een basisinkomen verschenen zijn. En vele daarvan voorzien in een budget neutrale financiering daarvan.
Een commissie die zulk een verantwoordelijke opdracht van de minister van Armoede krijgt, zou het betamen breder te kijken en haar opvattingen op basis van wetenschappelijke literatuur te onderbouwen en te voorzien van een degelijke doorrekening. En niet in de laatste plaats komt zo’n boute uitspraak neerbuigend over ten aanzien van  drie Nobelprijswinnaars voor de Economie, te weten Jan Tinbergen (1969), Milton Friedman (1976) en recenter, Guido Imbens (2021). Zij onderbouwen allen de mogelijkheden en noodzaak van invoering van een basisinkomen.

Besparingsmogelijkheden
Er bestaat geen misverstand over het feit dat een universeel en onvoorwaardelijk basisinkomen op het sociaal minimumniveau een forse extra uitgavenpost betekent. Maar tegenover die extra uitgaven zou ook gekeken moeten worden naar de inkomsten- en besparingsmogelijkheden. En die zijn talrijk. Zo geven we per jaar ruim 110 miljard euro uit aan de sociale zekerheid, onder andere aan toeslagen, bijstand en AOW.[3] Die uitgaven zijn bij het bestaan een basisinkomen overbodig.
Omdat een universeel basisinkomen impliceert dat elke Nederlander maandelijks zo’n basisbedrag ontvangt, ook als zij dat niet nodig hebben en puur als extra inkomen zouden kunnen beschouwen, kan deze groep burgers gemakkelijk afstand doen van fiscale aftrekposten en alle heffingskortingen.

Omdat elke burger een belastingvrij basisinkomen op sociaal minimumniveau ontvangt, zou invoering van een vlaktaks van 50 procent, voor elke verdiende euro uit arbeid of onderneming, ook heel reëel zijn. Zo’n vlaktaks van 50 procent levert de schatkist ongeveer 50 miljard euro aan extra inkomsten op.[4] Gevoegd bij de besparingen op de heffingskortingen (circa 53 mld euro) en de besparing op aftrekposten (circa 15 mld euro)[5] bedragen de totale besparingen op uitkeringen, heffingskortingen en aftrekposten in combinatie met invoering van een vlaktaks van 50 procent in totaal 228 miljard euro. En de afschaffing van de AOW impliceert ook dat de verplichte premieheffing volksverzekeringen kan verdwijnen.
Dit onbedoelde neveneffect kan in mijn visie geneutraliseerd worden door invoering van een compensatieheffing, ter grootte van de bestaande premieheffing volksverzekeringen. Het totaal van deze premies bedraagt, volgens de miljoenennota 2024, een bedrag van 41,4 miljard euro. Omdat deze compensatieheffing boven op de vlaktaks van 50 procent komt, is te overwegen om de vlaktaks voor inkomens tot tweemaal modaal te verlagen tot 40 procent en de vlaktaks voor de hoogste inkomens te stellen op 60 procent. Waar de grenzen werkelijk komen te liggen, zou onderwerp van nadere berekening moeten zijn.

Extra ruimte
Zo beredeneerd zou het de schatkist in totaal ruim 269 miljard euro aan extra inkomsten opleveren. De grote vraag is vervolgens wat een basisinkomen de schatkist kost. Voor die berekening sluit ik aan bij de becijfering van de Commissie sociaal minimum, die het bestaansminimum van een alleenstaande  berekent op een bedrag van circa 1.750 euro per maand, samenwonende volwassenen 1.300 euro per persoon en voor kinderen 300 euro per maand. Uitgaande van de bevolkingssamenstelling zoals het CBS over 2023 heeft gerapporteerd (3,3 miljoen alleenstaanden, 11,3 miljoen samenwonenden en 3,3 miljoen kinderen) zou het universeel basisinkomen de staat per jaar een bedrag van bijna 239 miljard kosten.
En blijft er zelfs nog een ruimte over van circa 30 miljard euro. En daarbij laat ik buiten beschouwing dat er bespaard wordt op de studiefinanciering en de verhoging van het inkomen van de laagste inkomensgroepen tot een extra economisch groei en dito belastinginkomsten leidt. Een gedeelte van het saldo aan besparingen zou bestemd moeten worden om het basisinkomen voor gepensioneerden met een klein pensioen en ook voor  blijvend gehandicapten aan te vullen tot maximaal 50 procent van het voor hen geldende basisinkomen.

Verzilverbare heffingskorting
De term basisinkomen stuit, vooral bij diegenen die zich niet of onvoldoende in het onderwerp verdiept hebben, op weerstanden.  Eerlijk gezegd klinkt het voor mij ook wel als een communistische term en zou ik het liever willen vervangen door synoniemen als verzilverbare heffingskorting, negatieve inkomstenbelasting of huishoudtoelage. Maar vooral de onwetendheid over de betekenis van een basisinkomen is groot. Uit een onderzoek van Ipsos I&O uit 2020 blijkt bijvoorbeeld dat 36 procent van de respondenten voor, 32 procent tegen invoering van een basisinkomen is, maar dat 32 proces nog geen keuze weet te maken.[6]
Een brede discussie, die alles te maken heeft met bestaanszekerheid is dringend noodzakelijk. Daar draagt de studie van de Commissie sociaal minimum bepaald niet aan bij. En daarbij nog wel te verstaan dat de hiervoor getoonde berekening aantoont dat ook aan de vierde voorwaarde, die de commissie aan een nieuw stelsel verbindt – te weten: houdbare overheidsfinanciën, naast voorspelbaarheid, toegankelijk en uitvoerbaar – ruimschoots wordt voldaan.
Ik kan niet anders concluderen dat de Commissie sociaal minimum haar opdracht te beperkt heeft geïnterpreteerd. Mocht dat ingegeven zijn door de overweging dat het al dan niet invoeren van een basisinkomen een politieke keuze is, dan spreek ik dat tegen. Uit de literatuur blijkt immers dat de voor-en tegenstanders van een basisinkomen vrijwel gelijk over het politieke spectrum verdeeld zijn. Maar ja, dan zou de commissie zich in deze literatuur hebben moeten verdiepen. En dat is feitelijk de kern van mijn kritiek.

Voetnoten
[1] Commissie sociaal minimum, Een zeker bestaan; naar een toekomstbestendig stelsel van het sociaal minimum, september 2023.
[2] Ministerieel Besluit instelling Commissie sociaal minimum, d.d. 8 juli 2022.
[3] Miljoenennota, 2024
[4] CPB, Doorrekening stelselherziening sociale zekerheids- en belastingstelsel, F.v.D.; extrapolatie naar 2025. Februari 2020.
[5] Zie noot 4.
[6] Ipsos I&O. Onderzoek mei 2020